Eleştirel bir medya aracı: Günlük gazetede karikatür
Bir güldürü ve mizah aracı olan karikatür, aynı zamanda güçlü bir eleştirel söylemdir. Karikatür çizgileri, içinde bulundukları dönemin toplumsal, siyasal, ekonomik ve kültürel kodlarını gelecek nesillere aktarması itibariyle de bir toplumsal bellek biçimidir. Yalnızca güldürme ve eleştirme işlevi değil, toplumsal hafızanın gelecek nesillere taşınmasında bir aktarım aracı olması yönüyle de karikatür önemli bir inceleme alanıdır.
Karikatür ilk olarak basılı yayınlarda, yani gazetelerde yer alan bir eleştiri ve güldürü unsuruydu. Gazetelerde yer alan karikatür, bir diğer adıyla bant karikatür olarak bilinmektedir (Lent, 2000:25). Türk karikatüründe gazete birinci sayfasında gazetenin karikatüristi tarafından çizilen karikatürün yer alması, Türk gazetecilik tarihi kadar eskidir. Gazetelerin birinci sayfasında yer alan ve o günün gündemdeki sorunsalını ele alan karikatürün ilk örneği, Hayal (1873) mizah gazetesiyle ortaya çıkmıştır (Çeviker, 1997:4). Theodor Kasap’ın Diyojen’inin kapanmasın ardından 1873'te yayın hayatına başlayan Hayal mizah gazetesinde başyazarlar Hacivat ve Karagöz’ün ağzından yazılar yazarken, Nişan Berberyan da gazetenin karikatürlerini çizmekteydi. Birinci sayfada yer alan gündelik sorunsalın değerlendirilmesini konu edinen karikatür anlayışı böylece Hayal (1873) mizah gazetesi ile başlamış oldu.
Theodor Kasap tarafından çıkartılan Diyojen, Çıngıraklı Tatar ve Hayal gibi mizah gazetelerinde farklı bir üslup ve uygulama belirlenir. Gazetede yer alan karikatür kahramanın ağzından tüm olgu ve süreçler aktarılır. Hayal’de Karagöz ve Hacivat, Mehmet Tevfik’in çıkardığı Çaylak’ta ise Çaylak adlı karakterdir bu anlatı ve aktarımı gerçekleştiren (Çeviker, 1997:17). Böylece günümüzde de günlük gazetelerle özdeşleşmiş olan, gündeme dair konuyu kaleme alan birinci sayfa karikatürünün temelleri Tanzimat dönemiyle birlikte atılmıştır.
Günlük gazetede birinci sayfa ya da iç sayfada yer alan karikatürlerin çizeri günlük, siyasal ve sosyal olayları kendi yorumu ve anlayışına göre çizip okuyucularına aktarır (Özer, 1995:142). Latin harflerine geçilmesiyle düşen okuyucu sayısını tolere etmek amacıyla yönelinen günlük gazetede karikatür yayını ilerleyen dönemde okurların da gazetelerin de vazgeçemediği bir pratik halini almıştır. Günlük gazetede karikatür kullanımı (özellikle birinci sayfada gündeme dair) zamanla yaygınlık kazanmış ve hemen hemen tüm gazetelerde yer almaya başlamıştır. Günümüzde hemen her gazete kendi karikatüristi ile birinci sayfasından gündemi değerlendiren bir karikatür yayınlamaktadır.
